صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی)

صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی)

هنگامی كه موضوع انتخاب تحقیق مطرح شد، من با توجّه به راهنمایی استاد محترم خود و علاقهء خود به ادبیات معاصر، مبحث صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی) را به عنوان یكی از موضوعات مورد علاقه خود انتخاب كردم

فهرست مطالب

پیشگفتار. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3

مقدمه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

زندگی نامه سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

آثار سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

پیام و ویژگی های شعر سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

صور خیال در شعر سیمین بهبهانی . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

شیوه تصویر سازی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

1- تصویرهای تازه و ابتكاری. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

2- تصویرهای تكراری(كلیشه ای) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

3- تكرار تصاویر(اخذ از خویش) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24

4- تصویر در تصویر(تعدّد تصاویر). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

عوامل به وجود آورنده تصاویر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

1- محیط زندگی شهری و پدیده های امروزی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

2- زن بودن . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32

3- مسائل اجتماعی و سیاسی جامعه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

مواد تشكیل دهنده تصویرها . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

1- تصویرهای برگرفته از اندام و اعضای بدن. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37

2- تصویرهایی كه مواد آن از طبیعت گرفته شده اند . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

3- تصویرهای مربوط به خود شاعر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

تشبیه در شعر سیمین بهبهانی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

1- تشبیه مضمّر. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

2- شبیه تمثیل(اسلوب معادله). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

3- تشبیه ملفوف . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45

4- تشبیه جمع. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

5- تشبیه تفضیل. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

6- تشبیه مركّب. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48

استعاره در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

1- استعاره مصرّحه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2- استعاره مكنیّه. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52

3- استعاره تبعّیه. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53

4- تشخیص. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

حسامیزی. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

مجاز در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56

كنایه در شعر سیمین . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

سمبل در شعر سیمین. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

منابع و مآخذ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

پیشگفتار

هنگامی كه موضوع انتخاب تحقیق مطرح شد، من با توجّه به راهنمایی استاد محترم خود و علاقه^ء خود به ادبیات معاصر، مبحث صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی) را به عنوان یكی از موضوعات مورد علاقه خود انتخاب كردم.

علّت انتخاب موضوع تحقیق در زمینه^ء شاعر معاصر را در دو عامل می دانم، یكی علاقه خود به ادبیات معاصر اعم از شعر و داستان و دیگری كم توجّهی به این بخش از ادبیات فارسی در مراكز رسمی است. شاید اقبال عامّه مردم و به خصوص جوانان و قشر تحصیل كرده^ء جامعه به ادبیات معاصر تا حدّی از این بی توجّهی را جبران بسازد.

در كشور ما افراط و تفریط یكی از آفت های اصلی در نقد و بررسی آثار شاعران و نویسندگان معاصر می باشد. اظهار نظرهایی كه گاه از شناخت ناكافی سرچشمه می گیرد و گاهی  از تنگ نظری ها و یا از آمیختن جنبه های مختلف نقد با هم ناشی می شود. موضوعی كه گاه در مورد شاعران بزرگ گذشته نیز صدق می كند.

ما در زمان حال زندگی می كنیم و نیاز ما بیشتر به ادبیاتی می باشد كه نیازهای روحی و عاطفی ما را در زمان حال با توجّه به تغییر و تحوّلات جامعه و فرهنگ و آداب و رسوم پاسخگو باشد. ادبیات كلاسیك به ویژه شعر كلاسیك فارسی با تمام ارزش واعتبار نمی تواند پاسخگوی خواسته ها و نیازهای عاطفی ما باشد.

هر چند كه گفته شده است بهترین و بزرگترینمنتقد واقعی گذشت زمان و روزگار است و آثار ضعیف و فاقد ارزش هنری به خودی خود از جریان ادبی كنار گذاشته می شوند، امّا این امر درباره ادبیات معاصر نمی تواند صدق كند، زیرا ما می خواهیم از آثار ادبی زمان خود لذّت ببریم وبه همین دلیل نمی توانیم منتظر قضاوت آینده باشیم. به طور كلی می توان گفت پرداختن به گذشته ای كه در آن نبوده ایم و ایستادن به انتظار آینده ای كه در آن هم نخواهیم بود ما را از زندگی در زمان حاضر دور می كند.

خلاصه كلام هر عصری شعر، شاعر زمان خود را می طلبد به همین دلیل توجه به ادبیات زمان خود و نشان دادن نقاط ضعف و قوّت آن را در شناخت هر چه بیشتر ادبیات معاصر یاری می كند و باعث می شود در دام ستایش های افراد خاص قرار نگیریم و بتوانیم در جریان ادبی درست را از نادرست تشخیص دهیم.

در این تحقیق ابتدا در مورد صور خیال  بحثی شده است و تعریف های مختلفی كه در باره آن ها در كتاب های مختلف بلاغی یا توسط منتقدان معاصر آمده است ذكر شده است.

در این تحقیق در ابتدا شرح كوتاهی از زندگی شاعر مور بحث قرار می گیرد. این بدین منظور بوده است تا اینكه خواننده آشنایی مختصری با شاعر داشته باشد. در زندگی نامه سعی بر این بوده به نكاتی اشاره شود كه احتمالأ به طور مستقیم یا غیر مستقیم در شعر و تصویرهای شعر آن شاعر تأثیر گذار بوده است. در ادامه همین بحث با اشاره به آثار شاعر و معرفی هر یك از آثار و به بررسی و تحلیل اشعار از نظر شكل و محتوا و قوّت و ضعف موجود در آن ها پرداخته شده است.

در این تحقیق، از دیدگاه سنّتی و مرسوم كتـاب های بلاغی صـور خیال شاعر مورد تقسیم بندی قرار گرفته است از قبیل: تشبیه، استعاره، مجاز، كنایه، سمبل و نمونه هایی از شعر شاعر به تناسب آن مبحث، آورده شده است.

و در پایان از استاد ارجمند، جناب آقای دكتر اكبر شعبانی كه با نكته سنجی و باریك بینی علمی خاصّ خود در تعیین شاعـر و روش كار این حقیر را یاری نمودند، سپاسـگزاری وتشكّر می كنم.       

فریده حقگو

بهار 1384

مقدمـه

می دانیم كه سخن ادبی و شعری یعنی سخنی كه از حدّ معمول یك سخن عادی، بالاتر و خیال انگیزتر باشد و حتی از واقعیت به دور باشد. شعر، زیبا سخن گفتن و در پرده سخن گفتن است كه جز با صور خیال میسّر نمی باشد.

در كتاب صور خیال در شعر فارسی در این باره چنین آمده است: «از قدیمی ترین ادوار شعر فارسی ، خیال به معنی تصویر پرهیبت و شبح و سایه و مفاهیم مشابه و نزدیك به معانی به كار رفته است.» ¹

و كروچه می گوید: «شعر انسان را به مقام بالاتر كه در وجود اوست، عروج می دهد باز بیان همین است.» ²

یكی از مباحثی كه به ندرت مورد توجّه منتقدان ما قرار می گیرد، مسأله عوامل مؤثّر در به وجود آمدن صورت های خیال در دوره های گوناگون شعر فارسی است، این كه چه مسأله ای موجب می شود كه در هر دوره ای پاره ای از عناصر خیال مورد توجّه شاعران فارسی زبان قرار بگیرد و عوامل دیگر كمتر، می تواند متأثّر از عوامل متعددی باشد. این عوامل می توانند بر شیوه تصویرپردازی و نوع بیان، تفكّر شاعران و سایر عناصر شعری، تأثیری شایسته به جا بگذارد.

همه منتقدان در این باره توافق دارند كه شاعران زبان را به صورت متفاوت به كار می برند، امّا منتقدان با این نظر كه همه شاعران به طور یكسان و مانند هم از زبان استفاده می كنند، موافق نیستند. زیرا كار عمده^ء شاعر در شعر، تسلّط بر طبیعت اسـت كه از طـریق ذهن انجام می پذیرد و شاعر سعی می كند بین انسان و طبیعت ارتباط برقرار كند و همچنین نگرش شاعر نسبت به جهان با افراد دیگر متفاوت است و متفاوت بودن بیان شاعر با افراد دیگر نیز در همین نكته است.

كار شاعر در تصویر سازی ایجاد و كشف بین پدیده ها ست و این ارتباط هرچه شگفت تر و پنهانی باشد تأثیر عمیق تر بر مخاطب می گذارد و از همه مهم تر داشتن جهان بینی در زندگی است كه وجود جهان بینی به تخیّل و تصاویر كمك می كند.

عوامل مؤثّر در به وجود آمدن تصویر در شعر یك شاعر را می توان به این گونه بیان كرد:

1- فرهنگ عمومی شاعر، یعنی آگاهی او از آنچه در گذشته و حال در محیط دور و نزدیك جریان داشته از مسائل تاریخی، اجتماعی و سیاسی گرفته تا اطلاعات دینی و اساطیری و علمی و فلسفی.

2- فرهنگ شعری او، كه حاصل خوانده ها و شنیده ها ی اوست در زمینه الفاظ و معانی شعر.

1- محمّد رضا شفیعی كدكنی. صور خیال در شعر فارسی. چاپ چهارم. انتشارات آگاه. 1370. ص 17.

2- همان كتاب. ص 113.

3- تجربه های خصوصی شاعر، كه در طول زندگی، از روزگار كودكی تا لحظه ای كه به سرودن و خلق هنری می پردازد. ¹

«حكایت مشهوری است كه می گوید كُردی با دیلمی و یك زرگر و با عاشقی و یك معلّم همراه شدند. شب هنگام ماه بر آمد تمام. هر یك از آن ها خواست آن را وصف كند. زرگر آن را تشبیه كـرد به پاره ای زر گداخته كه از كوره بیرون آرند، كُـرد شبان بود، گفت به قرص پنیـری می ماند. معلّم گفت: گرده نانی است كه از خانه مالداری برای معلّم هدیه می فرستد. دیلمی گفت: مثل سپری است كه پیش پادشاه برند و عاشق گفت به صورت معشوق شباهت دارد.» ¹

هر شاعری بر حسب ذوق و فكر خویش منظره ای را كه پیش چشم دارد به چیزی مانند می كند و تشبیه از محیط زندگی شاعر و تجاربش حكایت می كند.

عنصرالمعالی در كتاب  قابوس نامه در توصیه به فرزندش در موضع شاعری می گوید: «به وزن و قافیه^ء تهی قناعت مكن، بی صناعتی و ترتیبی شعر مگو كه شعری ناخوش بود، ...؛ امّا اگر خواهی كه سخن تو عالی نماند بیشتر مستعار گوی.» ²

با توجه به مطلب بالا عنصرالمعالی شعر خوب را شعری می داند كه بر اساس استعاره بنا نهاده شده باشد و به شیوه های دیگر تصویر سازی و صور خیال نمی پردازد.

قدما در پرداختن به صور خیال به دو شیوه^ء نادرست رفتار كرده اند. به این معنی كه یا به صورت ناقص وارد این بحث شده اند و آن را از دیگر صنایع شعری جدا نكرده اند و یا اینكه تنها به جزئیات تقسیم بندی صور خیال به شیوه علمی كه هیچ سازگاری با شعر ندارد، پرداخته اند.

برچسب ها : صور خیال در شعر معاصر (اشعار سیمین بهبهانی) , پژوهشی , سیمین بهبهانی , اشعار سیمین بهبهانی , پژوهشی در رابطه با سیمین بهبهانی و اشعار او